Een groot aantal partijen en personen – in de kennissynthese aanbieders genoemd – maken de beoefening van kunst en erfgoed, zowel in de vrije tijd als op school, mogelijk. Ze bieden mensen de mogelijkheid om kunst en erfgoed te beoefenen en er scholing in te krijgen. Belangrijke aanbieders zijn basis- en vo-scholen, culturele instellingen, verenigingen, centra voor de kunsten, muziek-, theater- en dansscholen, kunstdocenten, artistiek begeleiders, festivals en wedstrijden.

In de kennissynthese kom je meer te weten over deze aanbieders. Hieronder vind je een beknopte beschrijving van enkele onderwerpen. Op zoek naar een uitgebreidere beschrijving van de onderzoeken over de aanbieders? Dan verwijzen we je naar de kennissynthese.

Sinds 2005 wordt in opdracht van het ministerie van OCW periodiek het cultuuronderwijs op basisscholen gemonitord. Deze onderzoeken laten zien dat de grote vrijheid die scholen hebben bij het invullen van onderwijs resulteert in een grote variatie in visies van scholen op cultuuronderwijs en in de manier waarop ze dit onderwijs vormgeven.

Het loopt uiteen van enkele activiteiten per jaar tot structurele wekelijkse culturele activiteiten die geborgd zijn in het rooster, van cultuuronderwijs in afzonderlijke vakken tot geïntegreerd onderwijs met andere vakken of disciplines, en van onderwijs door groepsleerkrachten, eigen of ingehuurde vakleerkrachten of door vrijwilligers (Termorshuizen et al., 2023, p. 3; Warmer & Groenendijk, 2022, pp. 27-28).

Ondanks deze variatie laat het laatste monitoronderzoek uit 2023 wel een aantal patronen en trends zien in de organisatie, de deskundigheid, het aanbod en de samenwerking tussen scholen en hun culturele omgeving (Termorshuizen et al., 2023).

Een uitgebreide beschrijving van de belangrijkste patronen en trends in het cultuuronderwijs op basisscholen is te vinden in de kennissynthese.

Over het algemeen kunnen we stellen dat er minder onderzoek wordt gedaan naar cultuuronderwijs in het speciaal onderwijs. Maar het heeft wel een plek in het monitoringsonderzoek in opdracht van OCW naar cultuuronderwijs in het primair onderwijs.

Cultuuronderwijs speelt in het (voortgezet) speciaal onderwijs een kleinere rol. Deze scholen hebben minder vaak een cultuurvisie en minder vaak een icc’er in dienst. Ook is het muziekonderwijs niet op hetzelfde niveau als in het reguliere basisonderwijs. (V)so-scholen maken minder gebruik van lesmethoden en werken minder samen met de culturele omgeving. Ze hebben wel vaker intern vakdocenten die voornamelijk voor tekenen en handvaardigheid worden ingezet.

Verder maken (v)so-scholen vaker een geheel eigen programma voor culturele activiteiten in plaats van kant-en-klare trajecten van externe partijen te gebruiken. Ook verwijzen (v)so-scholen enthousiaste leerlingen vaker door naar culturele instellingen (Termorshuizen et al., 2023, pp. 56-59).

Hoewel steeds meer scholen in het primair onderwijs gebruikmaken van een vakleerkracht, wordt het grootste deel van het cultuuronderwijs gegeven door de reguliere groepsleerkracht. De groepsleerkracht is opgeleid aan pabo-opleidingen. In 2023 komt het aandeel verplichte studiepunten (ECTS) voor beeldende vorming, muziek, dans en drama gemiddeld uit op 13 ECTS (5,4%) van het pabo-curriculum. Dit kan worden aangevuld met 19 ECTS aan keuzevakken.

Waar vroeger elke pabostudent minimaal in één kunstvak, en vanaf 1983 in zelfs twee kunstvakken, examen moest doen, is dat vanaf 2005 niet meer verplicht. Naast rekenen en taal hoeven studenten ‘slechts’ een keuze te maken uit ‘tenminste één ander leergebied of een deel daarvan’. Tegelijkertijd kregen paboscholen meer autonomie, waardoor er grotere verschillen zijn ontstaan in het aanbod voor cultuuronderwijs. Gevolg hiervan is dat de bagage en vaardigheden van startende leerkrachten sterk kan wisselen (Hagenaars, 2023).

Volgens de Monitor cultuureducatie primair onderwijs 2022-2023 krijgen maar weinig groepsleerkrachten het predicaat ‘in grote mate deskundig’ in de kunstvakken. Voor tekenen en handvaardigheid hebben ze de meeste deskundigheid. Voor onder meer erfgoed, dans en muziek ligt het gemiddelde tussen ‘enige’ en ‘redelijke mate’ bekwaamheid (Hagenaars, 2024). 74% van de groepsleerkrachten vindt dat je beter een vakleerkracht kunt inzetten voor kunstzinnige oriëntatie (Jansma, 2020, pp. 14-22).

Evenals voor het basisonderwijs zijn er voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs verplichte kerndoelen geformuleerd, waaronder vijf voor het leergebied kunst en cultuur. Voor de examenprogramma’s bovenbouw zijn er wettelijke eindtermen. CKV (en voorheen KCV op het gymnasium) is een verplicht schoolexamenvak voor alle leerlingen: alle scholen bieden dit aan, zowel op vmbo, havo als vwo.

Naast CKV bieden veruit de meeste vo- scholen kunstvakken aan als keuzevak. In de bovenbouw havo/vwo bestaan kunstvakken ‘oude stijl’ (muziek, tekenen, handvaardigheid en textiele vormgeving) en kunstvakken ‘nieuwe stijl’ (kunst algemeen, kunst beeldende vorming, kunst muziek, kunst drama en kunst dans). Voor al deze kunstvakken zijn exameneisen geformuleerd (Lommertzen et al., 2023). Sinds schooljaar 2016–2017 zijn de beroepsgerichte examenprogramma’s in het vmbo vervangen door beroepsgerichte profielvakken, bestaande uit profielmodulen en keuzevakken. Dit bood scholen meer ruimte om aandacht aan cultuuronderwijs te besteden (Van Lanschot Hubrecht et al., 2017a, p. 352). Mede door deze nieuwe ontwikkelingen omvat cultuuronderwijs in het vmbo circa 800 uur, verdeeld over leerjaar drie en vier (Van Lanschot Hubrecht et al., 2015, p. 31).

In de kennissynthese gaan we op basis van het meest recente monitoronderzoek naar cultuureducatie in het voortgezet onderwijs (Lommertzen et al., 2023) in op de organisatie, het aanbod, deskundigheid, samenwerking met de culturele omgeving, toetsing en verankering van het cultuuronderwijs op middelbare scholen. Een aantal resultaten zijn:

Een uitgebreide beschrijving van de belangrijkste patronen en trends in het cultuuronderwijs op middelbare scholen is te vinden in de kennissynthese.

In het monitoronderzoek naar cultuuronderwijs in het voortgezet onderwijs is apart aandacht voor het voortgezet speciaal onderwijs. Op een groot aantal indicatoren is er eenzelfde beeld als bij het reguliere voortgezet onderwijs. Enkele verschillen die het monitoronderzoek ziet, beschrijven we hier (Lommertzen, 2023c, pp. 83-102):

Mbo-studenten moeten zich kwalificeren voor uitoefening van een beroep, doorstroom naar ander onderwijs en deelname aan de maatschappij. Daar is ook cultuuronderwijs een belangrijk onderdeel van. De beroepsgerichte kwalificatiestructuur bestaat uit een basisdeel, een profieldeel en een keuzedeel. Studenten mogen zelf invulling geven aan deze keuzedelen en kunnen daar sinds 2015 de MBO Cultuurkaart voor gebruiken. Vanaf 2022 ondersteunt het ministerie van OCW de MBO Cultuurkaart ook met budget (Den Boer & Leest, 2021; Van Lanschot Hubrecht et al., 2017a).

Uit monitor- en evaluatieonderzoek in opdracht van het ministerie van OCW blijkt dat in 2024 een ruime meerderheid van de mbo-instellingen (78%) meedoet met de MBO Cultuurkaart. Samen hebben deze mbo-instellingen voor ruim 263 duizend mbo-studenten (55%) cultuurbudget vrijgemaakt en aangevraagd. Dankzij het cultuurkaartbudget is het totale budget dat een school beschikbaar heeft voor kunst en cultuur toegenomen en wordt het budget ingezet voor culturele activiteiten die niet eerder op het programma stonden. Tevens is er meer en beter passend cultureel aanbod voor mbo-studenten (ontwikkeld) en is er meer samenwerking tussen culturele aanbieders en mbo-instellingen (Lommertzen et al., 2024).

Nog maar weinig scholen hebben kunst en cultuur in hun centrale visie en missie opgenomen. Wel vinden bestuurders en cultuurcoördinatoren van mbo-opleidingen dat kunst en cultuur bij de algemene vormende opdracht horen en dat het belangrijk is dat studenten hiermee in aanraking komen (Braam, 2023).

Onder aanbieders van buitenschoolse cultuurbeoefening verstaan we kunsteducatieve instellingen (zoals centra voor de kunsten, muziek-/theater-/dansscholen), individuele zelfstandige aanbieders als kunstdocenten en artistiek begeleiders, amateurkunst- en erfgoedverenigingen en culturele instellingen en gezelschappen (zoals musea en muziek-, theater- of dansgezelschappen). Overigens hebben deze aanbieders vaak ook aanbod voor en soms ook op scholen.