Hoe kan een cultureel project bijdragen aan de positieve gezondheid van de deelnemers? Ervaringsdeskundigen deelden hun kennis tijdens de bijeenkomst ‘Cultuur en positieve gezondheid’ op 13 april 2022. De sessie werd begeleid door Angela van Dijk, Specialist Cultuurparticipatie bij LKCA.

Wil je niet het hele verslag lezen? Via onderstaande links kom je meteen bij het onderwerp dat je zoekt.

Spinnenweb positieve gezondheid
Het Beste van Kampen
Opdracht 1
Opdracht 2
Vragen aan Mirjan van der Meij (iPH)
Vragen aan Margreet Bouwman (Het Beste van Kampen)
Vragen aan Esmé Gabeler (Kunst op Recept – Leiden)
Vragen aan Kevin Jolly (Kunst op Recept – Leiden)
Vragen aan Jan Willem Dierssen (Brijder – Leiden)
Vraag aan LKCA
Interessante websites

Mirjam van der Meij, beeldend kunstenaar en trainer en coach bij het Institute of Positive Health (iPH), trapt af met een introductie van het begrip positieve gezondheid. ‘Als je mensen bevraagt op hun gezondheid, denken ze vaak aan ziektes,’ stelt ze. ‘Maar mensen zíjn niet hun aandoening. Ze hébben een aandoening. Daarnaast zijn ze nog veel meer. Bij positieve gezondheid ligt het accent op veerkracht en wat het leven betekenisvol maakt.’

De grondlegger van positieve gezondheid is Machteld Huber. Als huisarts zag ze veel welvaartziektes, zoals kanker, burn-outs en hart- en vaatziektes. Huber gaf een nieuwe betekenis aan de definitie van gezondheid die de Wereldgezondheidsorganisatie al sinds 1948 hanteert. Ze ziet gezondheid als “het vermogen om met veranderende omstandigheden in het leven om te gaan en zoveel mogelijk zelf de regie te voeren.”

Huber ontrafelde positieve gezondheid in zes dimensies.

Deze dimensies zijn verwerkt tot het spinnenweb Positieve Gezondheid; een gesprekstool om te werken aan positieve gezondheid in de praktijk.

Huber concludeerde dat medici bij gezondheid vaak inzoomen op de dimensie ‘lichaamsfuncties’, terwijl mensen met een aandoening meer oog hebben voor de overige vijf dimensies waarbij de mens centraal staat, niet de ziekte. Ook hebben zij oog voor het potentieel dat iemand nog heeft.

Het invullen van het spinnenweb biedt input voor een gesprek. Hoe gaat het met iemand? Wat wil iemand veranderen in zijn leven? ‘Het mooie is dat als iemand één dimensie verbetert, álle dimensies verbeteren,’ stelt Van der Meij. ‘Het is een domino-effect.’

Door aan de slag te gaan met positieve gezondheid, stimuleer je een positief gevoel én gedrag. Mensen gaan hun kwaliteiten en talenten zien, het draagt bij aan zingeving en welbevinden. ‘Door het mentale proces in gang te zetten, gaan mensen op een andere manier naar zichzelf en het leven kijken,’ legt Van der Meij uit. ‘Ze pakken de regie op hun leven en dat leidt tot meer zelfvertrouwen en veerkracht. Kunst geeft mensen de gelegenheid om aan alle zes de dimensies tegelijk te werken. Daarom zijn kunst en positieve gezondheid een logische verbinding.’

‘Het Beste van Kampen,’ is een kunstproject van SAMBIQ, vijf culturele instellingen in Kampen: Stadsgehoorzaal, Stadsarchief, Stedelijk Museum, de bibliotheek, kunstencentrum Quintus en WIJZ (Welzijn Kampen). Projectleiders Margreet Bouwman en Trudi Brink delen hun ervaringen.

‘Kampen wil met kunst en cultuur bijdragen aan de positieve gezondheid van oudere inwoners en eenzaamheid tegengaan,’ vertelt Bouwman. ‘Je hebt vanuit de kunsten altijd andere partijen nodig om cultuur te verbinden met positieve gezondheid. Door in gesprekken met partners het model positieve gezondheid te gebruiken, spreek je dezelfde taal. Hierdoor verliep de samenwerking tussen cultuur en zorg & welzijn vlot. Mijn advies is om het niet moeilijker te maken dan nodig. Drink samen een kop koffie en begin gewoon. Waar kun je elkaar versterken? Ook is het handig om je werkwijze niet vooraf dicht te timmeren. Dan blijf je flexibel. Movisie heeft een infographic over wat werkt bij culturele interventies bij ouderen. Die kan behulpzaam zijn.

Subsidie
Door aan te sluiten bij het concept van positieve gezondheid was het makkelijker om subsidie aan te vragen. De samenwerking tussen zorg en cultuur was immers geborgd. Het Beste van Kampen kreeg subsidie van de gemeente Kampen, ZonMw, Fonds voor Cultuurparticipatie, ouderenfonds RCOAK, de provincie Overijssel, Cultuurfonds Kampen en het Oranjefonds.

Tijd voor een opdracht. De deelnemers gaan in groepjes aan de slag met de volgende vraag: Je wilt een project doen waarbij je de kracht van cultuur op de positieve gezondheid van de deelnemers centraal stelt. Nu zoek je een samenwerkingspartner die je moet overtuigen. Hoe vind je die partner en hoe maak je die enthousiast voor de verbinding van cultuur met positieve gezondheid? Welke tips heb je voor elkaar? De resultaten van deze opdracht zijn gedeeld via de chat. Dit zijn de belangrijkste:

Mirjam van der Meij bevestigt deze tips. ‘Het is inderdaad sterk om deelnemers zelf hun verhaal te laten vertellen. Zo breng je het project steeds verder. Dat geldt ook voor het inzetten van ambassadeurs en het voeren van een goede lobby bij de gemeente. Gemeenten zijn vaak grote organisaties. Het is waardevol als ze je steunen. Zet daar dus op in.’

Kunst op Recept Leiden werkte al met positieve gezondheid. Kevin Jolly en Esmé Gabeler delen hun ervaringen. ‘Cultuurcoaches in Leiden moesten verbinding maken tussen zorgverzekeraars en de cultuursector,’ vertelt Jolly. ‘We stuitten op het project Kunst op Recept in Nieuwegein en raakten geïnspireerd. Zo is Kunst op Recept Leiden ontstaan.’

‘We begonnen met een pilot voor mensen met psychosociale problemen,’ zegt Jolly. ‘Deelnemers volgen zes lessen bij een professionele kunstvakdocent, individueel of in groepsverband. Ze kiezen zelf een discipline, zoals schrijven, muziek, zingen, acteren, wat ze maar willen. Het is geen therapie. De focus ligt op het aanspreken van hun talenten, inspiratie opdoen, zingeving of lucht krijgen in een moeilijke fase in hun leven. Het is altijd maatwerk en het leidt tot mentale weerbaarheid, zelfregie en zelfvertrouwen.’

Kunst op Recept heeft bewezen impact. Het welzijn van deelnemers neemt toe, blijkt uit onderzoek van het Verwey-Jonker Instituut (2019) en deelnemers worden ondernemender en actiever. Na drie maanden evalueren we altijd. Wat blijkt? Zowel het zelfvertrouwen als de kunstbeoefening groeien door, ook ná het project.’

Esmé Gabeler is kunstvakdocent Zang bij Kunst op Recept Leiden. ‘Mensen komen bij mij via cultuurcoaches,’ vertelt Gabeler. ‘We beginnen met een proefles. Dan zingen we liedjes die dichtbij de deelnemers staan, zodat ze zich veilig voelen. Daarna gaan we zingen met piano. Als de proefles bevalt, plannen we nog vijf lessen in.’

‘Na de proefles stel ik vragen aan mezelf, zoals:
– Hoe gaan deelnemers vrijer bewegen?
– Hoe krijg ik de stress weg?
– Hoe wordt deze deelnemer zelfverzekerder?’

Daar ga ik dan aan werken. Daarnaast is het belangrijk dat mensen plezier hebben. Ik vertel dat mensen alles kunnen delen, dat ik advies kan geven vanuit mijn eigen ervaring, maar dat ik geen therapeut ben.’

Hoe kijkt Jan Willem Dierssen als psychiater van Brijder Leiden aan tegen de aanpak van Kunst op Recept? ‘Ik ben fan,’ stelt Dierssen. ‘De aanpak van Kunst op Recept sluit aan bij mijn vak. Mensen zoeken hun draai in het leven. Dan gaat het al snel om termen als bezieling en inspiratie. Kunst kan daarbij helpen, vaak beter dan behandelingen. Je ziet dat veel mensen in de periode van de zes lessen besluiten om verder te gaan met hun leven.’

Tijd voor de tweede opdracht, ook weer in kleine groepjes via break out teams. De opdracht is: Hoe weet je dat je project heeft bijgedragen aan de positieve gezondheid van de deelnemers? Welke tips geef je elkaar? In de chat worden de volgende tips gedeeld:

Mirjam vat de mooiste tips samen. ‘Deel foto’s van blije deelnemers. Ook de tip om deelnemers te bevragen of door hen te laten omcirkelen waar in hun lichaam ze de positieve verandering merken, is handig. Net als de tip om deelnemers een logboek te laten bijhouden.’

Hoe kunnen cultuurprofessionals het spinnenweb gebruiken voor hun eigen praktijk?
Als je een cultuurproject met iemand gaat doen, vraag dan om vooraf het spinnenweb in te vullen. Dan kun je tijdens het project in gesprek daarover met de ander. Vraag bijvoorbeeld: wat vind je belangrijk in het leven? Zo ontstaat een gesprek over positieve gezondheid. Dat is de waarde van het spinnenweb. Zodra iemand zich verbetert op een van de dimensies, verbeteren de overige vijf vanzelf.
Angela van Dijk (LKCA) vult aan; ‘LKCA heeft praatplaten ontwikkeld om in gesprek te gaan met mensen over eenzaamheid. Dat kan ook helpen.’

Wordt kunst met de spinnenwebtool ‘geïnstrumentaliseerd’ om de score van een deelnemer te verhogen? Want dan wordt kunst straks als interventie beoordeeld.
Bij het spinnenweb gaat het niet om de scores. Het is een indicatie van het moment. Natuurlijk wil je graag dat de scores verbeteren na een interventie, maar daar heb je het spinnenweb niet bij nodig. De scores zijn subjectief. Het gaat om het onderliggende verhaal.

Je hebt met veel organisaties samengewerkt. Hoe krijg je die bij elkaar?
We hebben steeds gekeken naar wie relevante lokale samenwerkingspartners zijn. En als je met zes organisaties samenwerkt, heb je al snel een linkje met andere organisaties. De keuze voor partners is ook afhankelijk van wie je wilt bereiken. Wil je bijvoorbeeld aan de slag met mensen met niet aangeboren hersenletsel (NAH), dan ga je in gesprek met een woonvoorziening voor mensen met NAH en met fysiotherapeuten. Je bespreekt hoe je elkaar kunt versterken. Er is altijd een partij die je dichter bij je doelgroep kan brengen.

Wat is de rol van positieve gezondheid en samenwerking?
We wilden verschillende domeinen overbruggen. Omdat we vooraf geen concrete plannen hadden, was er ruimte om mooie dingen te laten ontstaan. Een woonzorgcentrum worstelde bijvoorbeeld met mensen in aanleunwoningen die niet mochten meedoen aan activiteiten tijdens corona. Door te verkassen naar een buurthuis en een dagbesteding konden we toch activiteiten organiseren.

Hoe lang heeft dit traject gelopen?
Het project heeft bijna twee jaar gelopen. Door Covid hebben we het verlengd. Dat gaf tijd en rust om zaken zorgvuldig op te bouwen.

Wil je in contact komen met Margeet Bouwman? Stuur dan een e-mail naar Hetbestevankampen@sambiq.nl.

Hoe pak je de zanglessen aan?
De niveauverschillen tussen deelnemers zijn groot. Daarom maak ik voor elke deelnemer een eigen les, geënt op de eigen behoeften en klachten. De één heeft last van zijn nek of schouders, de ander van zijn hoofd. Daar pas ik de oefeningen op aan.

Hoe past zingen bij positieve gezondheid?
Zingen is voor iedereen persoonlijk, maar overkoepelend is iedereen bezig met plezier maken. De zanglessen bieden een veilige, fijne plek. Ik ben kunstvakdocent, maar er is ook ruimte om mensen te helpen en naar hen te luisteren.

Hoe gaan mensen zich veilig voelen bij jou?
Ik vertel elke deelnemer eerlijk dat ik het ook spannend vind. Zingen ís spannend, én superleuk. We doen ademhalingsoefeningen. Daardoor stellen mensen zich open en voelen ze zich veilig.

Wat verandert er na zes lessen?
De eerste les is het spannendst. Daarna zie je de spanning verdwijnen. De sfeer wordt vrolijker. Na de laatste les vraag ik: hoe waren deze zes lessen voor jou? Kun je hier thuis mee verder? En ze worden gebeld door de cultuurcoaches.

Wat is het verschil tussen ‘gewone’ zangles en Kunst op Recept?
Bij Kunst op Recept gaan de zanglessen niet alleen over ‘beter leren zingen’, maar staat positieve gezondheid centraal. We stimuleren wat iemand kan en bieden zo zelfvertrouwen. De kracht van Kunst op Recept is kunstles en het contact van mens op mens. Het is belangrijk dat deelnemers én docent open het proces ingaan. Voel wat je voelt. Kunst is een mooie manier om je te uiten.
En kunstvakdocenten zijn er om deelnemers te steunen en hun kennis te delen.

Waar moeten docenten aan voldoen?
Docenten moeten vakinhoudelijk goed zijn, maar ook sociale en communicatieve eigenschappen hebben. De nadruk ligt op de kunstbeoefening. Docenten moeten niet op de stoel van de therapeut gaan zitten. De docenten zijn tijdens de pilot wel begeleid maar niet gecoacht. Voor het vervolg willen we verschillende intervisie-momenten organiseren.

Wat doen jullie als iemand na die eerste zes lessen door wil gaan met de activiteit?
Voor het vervolg willen we een soort open atelier organiseren. Dat zien we als een tussenstap tussen Kunst op Recept en het reguliere aanbod. Ook kunnen deelnemers zelf doorgaan bij de docent. Als dat te duur is, is er voor deelnemers in Leiden het Volwassenfonds Sport en Cultuur. Ook willen we deelnemers gaan begeleiden naar het reguliere aanbod in de stad.

Als de proefles niet bevalt, kun je dan nog van discipline wisselen?
Dat is mogelijk. Dan krijgt de deelnemer opnieuw zes lessen aangeboden.

Een verwijzing gaat via een zorgverlener. Maar wat als die niets met Kunst op Recept heeft?
Dat is nog niet gebeurd. Uiteindelijk wil elke zorgverlener dat het beter gaat met de patiënt.

Heb jij gepubliceerd over het belang van kunst en cultuur?
Ik heb er niet over gepubliceerd, maar mijn hart bloedt hoe ondergeschoven de aandacht voor kunst en cultuur in onze samenleving is. Dus daar breek ik graag een lans voor. Enkele leestips:

Is het niet een valkuil dat kunst als interventie in een keurslijf terecht komt?
Zorgverleners leren tijdens hun opleiding dat alles bewezen moet worden. Maar bij geestelijk welzijn is dat lastig. Ik snap dat je het soms nodig hebt, maar dat is niet waar het om gaat. Je wilt de essentie vangen en mensen inspireren. Dat geeft mensen kracht en zingeving.

Kun je iets vertellen over de economische waarde van kunst?
Kunst heeft absoluut economische waarde, alleen al vanwege de preventieve werking. Daarnaast vergroot het de kwaliteit van leven.

Is er onderzoek gedaan naar de waarde van kunst en cultuur voor kwetsbare groepen?
‘Kwetsbare groepen’ is een verzamelnaam. Dat is heel breed, maar er is wel onderzoek gedaan naar kunst en cultuur bij ouderen, nieuwkomers, kwetsbare jongeren en mensen met eenzaamheid. Op de website van het LKCA vind je literatuurlijsten en kennisdossiers.