_{Dit artikel staat ook in Cultuurkrant NL 2022, nr. 2}

Door Jan Jaap Knol

Uit recent onderzoek van het CBS¹ blijkt, en dat is al jaren zo, dat een zeer grote meerderheid van het aantal instellingen en bedrijven in het cultureel onderwijs bestaat uit zelfstandigen: bijna 95 procent in 2022. Dit percentage groeide zelfs in de coronatijd. Diezelfde coronatijd legde de risico’s bloot van een extreem geflexibiliseerde arbeidsmarkt.

Waar gesubsidieerde instellingen konden rekenen op een vangnet van noodsteun, was de positie van zelfstandige docenten een stuk kwetsbaarder, afhankelijk als ze waren van de vraag of opdrachtgevers bleven doorbetalen, ook als lessen of projecten geen doorgang konden vinden. Generieke steunmaatregelen als NOW of TVL waren maar voor weinig zzp’ers weggelegd.

Gloort er met een nieuw regeerakkoord hoop aan de horizon? Verbetering van de arbeidsvoorwaarden voor de culturele sector heeft in elk geval de hoogste prioriteit gekregen. Toch zijn ‘quick fixes’ niet zomaar gevonden.

De flexibilisering is jaren geleden massaal ingezet. Lokale bezuinigingen op Centra voor de Kunsten werden gerechtvaardigd met verwijzing naar de markt. Oneerlijke (want gesubsidieerde) concurrentie moest worden voorkomen, zeker als het om aanbod voor volwassenen ging.

Even populair werd de redenering dat private aanbieders sneller zouden mee bewegen met de vraag van de klant. Doorgeschoten marktdenken zette de bijl aan collectieve zekerheden, zoals deugdelijke verzekeringen tegen arbeidsongeschiktheid of voldoende opbouw van pensioen.

Is het leed de zzp’er dan allemaal overkomen? Het CBS-rapport nuanceert het beeld van kwetsbare zzp’ers die het ondernemerschap kregen opgedrongen. Met de nodige relativering vanwege de erg beperkte respons, concluderen de onderzoekers dat voor de zzp’er in het cultuuronderwijs positieve ‘pull factoren’ als flexibiliteit en vrijheid belangrijker zijn dan ‘push factoren’ als gebrek aan vacatures of gedwongen ontslag. Ook het onderzoek Kunstenaars stoppen niet van Johan Kolsteeg en Joop de Jong laat zien dat veel zzp’ers juist hun zelfstandigheid sterk waarderen.

Hoe dan toch te komen tot een steviger sociaaleconomische basis onder hun beroepspraktijk? Het feit dat zzp’ers hechten aan hun vrijheid ontslaat opdrachtgevers niet van verantwoordelijkheid voor een eerlijke werkpraktijk.

Veel instellingen erkennen in hun jaarverslagen het belang van fair practice, maar de concrete invulling daarvan is niet altijd even makkelijk te vinden. Waarom niet inzage geven in gehanteerde uurtarieven? Of in het beleid rond uitbetaling bij ziekte of bij af- of uitstel van werk? Fair practice mag niet vrijblijvend zijn.

Omgekeerd ligt er een verantwoordelijkheid bij zzp’ers. Een minderheid van hen is aangesloten bij organisaties als de Kunstenbond of de Creatieve Coalitie. Zelfstandig docent, maker of freelancer: wat zou het schelen als gehechtheid aan eigen autonomie samen ging met een sterker besef van het belang van georganiseerde solidariteit.

Gelukkig groeit het besef dat de flexibilisering te ver is gegaan. Het Platform ACCT werkt met veel energie aan een gezondere arbeidsmarkt, onder meer met het op maat van zzp’ers afgestelde programma voor Permanent Professionele Ontwikkeling. Ook is er recent een Innovatielab gestart waarin wordt nagedacht over nieuwe vormen van pensioenvoorziening.

Mooie stappen, maar voor échte fair practice moet het tempo omhoog. Zzp’ers, verenigt u. Opdrachtgevers, zorg even goed voor uw opdrachtnemers als voor uw eigen personeel. En overheden, deins niet terug voor een meer sturende rol. Het probleem is mede door u ontstaan.

¹Centraal Bureau voor de Statistiek (2022) Onderzoek Kunst- en Cultuureducatie. Ramingen 2016 en 2018/2019