Door Peter van der Zant

Wat is de waarde van (amateur)kunst? Al decennia is een debat hierover gaande, niet alleen in Nederland, ook internationaal. De laatste jaren is er in de talloze publicaties een opvallende trend zichtbaar: er komt weer meer aandacht voor de intrinsieke waarde, dat wil zeggen de waarde van kunstbeoefening als zodanig die betekenis geeft aan het leven.

Als je de vele publicaties over de waarde van kunst en cultuur bestudeert, ontdek je al gauw een rode draad. Tot na de Tweede Wereldoorlog overheerste het idee dat kunst en cultuur als zodanig waardevol waren voor de samenleving.

Natuurlijk waren kunstbeoefening en -beschouwing, zeker in vroeger eeuwen, vaak verbonden met macht en de elite, maar ze stonden in hoog aanzien. Lagere sociale klassen werden door maatschappelijke organisaties en later door de overheid gestimuleerd om zich aan de kunsten te wijden. Er was een vanzelfsprekende consensus over de intrinsieke waarde van kunst en cultuur.

Die veranderde in de jaren zeventig van de vorige eeuw. Er kwam, geheel in de geest van die tijd, aandacht voor de instrumentele waarde van kunst en cultuur, vooral op economisch en sociaal gebied. Ook op andere beleidsterreinen werd meer dan voorheen gekeken naar de economische en maatschappelijke opbrengsten.

Tegelijkertijd werd de overheid hervormd: die moest efficiënter en meer als onderneming gaan functioneren. Overheidstaken werden uitbesteed of zoveel mogelijk aan de ‘markt’ overgelaten. Steeds meer nadruk kwam te liggen op output, prestatieafspraken en kengetallen, ook in de relatie met de culturele instellingen. Het beleid moest evidence based worden, dat wil zeggen gebaseerd op harde onderzoeksresultaten over de effectiviteit van allerlei culturele activiteiten.

Ook de cultuursector leek de erkenning van de instrumentele waarde van kunst aanvankelijk te verwelkomen, want het versterkte de argumentatie om geld uit te trekken voor kunst en cultuur.

In het Cultural Value Project van de Arts & Humanities Research Council in Groot-Brittannië, werd enkele jaren geleden nog eens op basis van alle beschikbare data en onderzoeksrapporten geïnventariseerd welke bijdrage de professionele en amateurkunst kunnen leveren aan het bereiken van allerlei economische en sociale doelen, en dat bleek niet weinig.

In het Cultural Value Project werd een aparte paragraaf gewijd aan kunsteducatie; deze kan volgens de opstellers van het rapport, bijdragen aan het ontwikkelen van cognitieve en communicatieve vaardigheden en oplossingsgericht denken.

Bemoedigende resultaten, maar de laatste jaren worden hier door onderzoekers de nodige kanttekeningen bij geplaatst. De meeste effecten zijn bij nader inzien slechts gebaseerd op (lokale) casestudies en niet op grootschalige onderzoeken.

Ook dreigt het kunst- en cultuurbeleid op deze manier overladen te worden met veel te hoge verwachtingen over de doelen die met kunst en cultuur bereikt kunnen worden, zoals ook de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid enige jaren geleden al voor Nederland constateerde.

Maar de belangrijkste kanttekening is wel, dat de waarde van kunst en cultuur als zodanig uit het zicht dreigt te raken bij beleidsmakers en andere besluitvormers. Terwijl voor een sector als de amateurkunstbeoefening juist deze intrinsieke waarde voorop zou moeten staan. Sterker nog, de positieve beleving van kunstbeoefening door amateurbeoefenaren is een noodzakelijke voorwaarde voor eventuele sociale of economische effecten.

Er is één beer op de weg: is het wel mogelijk om de intrinsieke waarde van (amateur)kunst te meten en in cijfers uit te drukken? Maar dat blijkt goed te kunnen. Opvallend genoeg komen juist uit de hoek van de economen de laatste tijd suggesties in welke richting we kunnen denken.

Zo is in Australië door economen een grootschalig onderzoek gedaan naar de preferenties van burgers; er bleek veel meer steun voor kunstuitgaven door de overheid dan tevoren gedacht, juist vanwege de intrinsieke waarde van kunst.

Nog verder gaat de invloedrijke Italiaanse econome Mariana Mazzucato¹ die pleit voor een totaal nieuwe benadering, waarbij overheidsuitgaven niet meer worden gezien als kosten, maar als noodzakelijke investeringen in de maatschappij. Zij noemt als voorbeeld de vaccins van Pfizer, die snel op de markt konden worden gebracht dankzij jarenlange innovaties in door de overheid bekostigde universiteiten en laboratoria.

In haar benadering tellen niet de korte termijn opbrengsten maar de publieke waarde (public value) op langere termijn. Het wordt tijd dat deze hoopvolle benadering ook voor het Nederlandse (amateur)kunstbeleid wordt uitgewerkt. Wie pakt de handschoen op?