Door: Crétien van Campen

Ouderen en cultuurprofessionals zijn hard getroffen door de coronapandemie. De culturele projecten waarin zij samenkomen, zijn dubbelhard geraakt. En dat terwijl er de laatste decennia heel veel co-creative communities zijn ontstaan waarin ouderen, professionals en mantelzorgers samenwerken aan kunst en cultuur. Deze ontwikkeling heeft een enorme vlucht genomen omdat uit verschillende wetenschappelijk reviews blijkt dat meedoen aan culturele activiteiten positief bijdraagt aan de kwaliteit van leven. Ouderen die hieraan deelnemen ervaren meer levensvreugde, meer betrokkenheid en meer waardering.

Als het huidige beleid met de bijhorende gezondheidsbeschermende maatregelen voor ouderen wordt voortgezet, zullen de effecten van deze co-creatieve communities verloren gaan en zullen kwetsbaarheid, eenzaamheid en gevoelens van zinloosheid onder de groeiende groep ouderen toenemen. Welke inzichten hebben beleidsmakers nodig om dit ten goede te keren?

Gelukkig oud worden is meer dan heel oud worden. Het gaat niet zozeer om de kwantiteit maar om de kwaliteit van de gewonnen levensjaren. Langer leven zonder ziektes of langdurige aandoeningen is waardevol, maar het is minstens zo belangrijk dat je plezier hebt in het leven, het gevoel hebt dat je deel uitmaakt van de samenleving en van waarde bent voor anderen. Dat alles draagt niet alleen bij aan geluk maar verrassend genoeg ook aan gezondheid. Om het kwantitatief uit te drukken: gelukkige mensen leven gemiddeld 7 jaar langer.

Als je wilt dat mensen gelukkig oud worden, is ziekten bestrijden dus niet voldoende. Meedoen, betrokken zijn en plezier maken zijn voorwaarden voor een beter leven. De vraag is dus vooral hoe je die voorwaarden creëert als samenleving? De gezondheidszorg is niet bedoeld om ouderen levensvreugde, een gevoel van betrokkenheid of waardering te geven. De cultuursector kan hierin wel iets betekenen.

Kunst en cultuur kunnen het fysiek en cognitief functioneren positief beïnvloeden, volgens de WHO in een onlangs verschenen rapport*. Dat lijkt een inkoppertje, maar laat slechts een deel van de waarheid zien. Het gaat er namelijk niet alleen om dat kunst en cultuur worden ingezet, maar ook hoe dat gebeurt. In co-creative communities ervaren kunstprofessionals hoe belangrijk de manier van aanbieden is, hoe belangrijk het is rekening te houden met de wensen van ouderen en te zorgen dat zij hun passies kunnen ontwikkelen. Naarmate personen afhankelijker van anderen worden door fysieke en mentale belemmeringen, is het een extra uitdaging om kunst op maat aan te bieden. Hoe beter je daarin slaagt, hoe groter het effect van kunst op de kwaliteit van leven. Maar hoe ga je als kunstprofessional om met de grote verschillen tussen mensen en situaties? Daarvoor is het belangrijk dat verschillende sectoren rond ouderen samenwerken om tot oplossingen te komen.

De cultuursector heeft expertise in huis om creatieve oplossingen aan te dragen die bijdragen aan een beter leven van zorgafhankelijke mensen. Maar dat kan deze sector niet alleen. Samenwerking met zorg-, welzijns- en woonprofessionals, met elk hun eigen expertise, is essentieel. Voordat de coronapandemie uitbrak, groeide het aantal initiatieven van kunst- en cultuurprofessionals die samenwerken met zorg- en welzijnsprofessionals snel. In veel van deze culturele initiatieven is de gedeelde passie een vorm van amateurkunst, zoals zingen in een koor, deelnemen aan schilderateliers of aan projecten rondom techniek of cultureel erfgoed.**

De deelname aan deze activiteiten is de laatste twee decennia flink gestegen en droeg sterk bij aan het welbevinden van ouderen. Alleen al de kunstbeoefening door 80-plussers is tussen 1995 en 2007 bijna verdubbeld van ruim 20% naar bijna 40%. Het aandeel 80-plussers dat een concert of een voorstelling bezocht, nam ongeveer met de helft toe en hun museumbezoek verdubbelde. Een derde van de 80-plussers bezocht voor de coronacrisis nog regelmatig een museum en een derde ging naar toneel, muziekconcerten of andere podiumuitvoeringen.

Ouderen zijn soms patiënten, maar in het dagelijks leven vooral burgers. Dat laatste lijken we wel eens te vergeten. Er is een enorme kennis over de oudere als patiënt, maar minimale kennis over de oudere als creatieve burger. Om die lacune te dichten is het belangrijk om de inzichten uit de succesvolle co-creatieve communities systematisch en gedegen te onderzoeken. Zowel met kwalitatieve als kwantitatieve wetenschappelijke methoden, zowel met cultuurwetenschappelijke als zorgwetenschappelijke methoden en vooral op lokaal niveau, want dit veld is divers. Kortom, sectoroverstijgend is er praktijkontwikkeling en praktijkonderzoek nodig, met als doel de kwaliteit van leven van ouderen te vergroten.

De kennis en inzichten uit de communities zijn van essentieel belang voor beleidsmakers om de ingrijpende coronamaatregelen voor ouderen en cultuurmakers op een verstandige manier te kunnen versoepelen. Gebruik die inzichten en zorg dat de communities weer kunnen starten en ouderen niet verder geïsoleerd en verwijderd raken van een zinvol sociaal én cultureel leven.

* WHO-rapport: What is the evidence on the role of the arts in improving health and well-being? A scoping review (2019)
** Voorbeelden, bronnen en verantwoordingen zijn te vinden in het SCP-essay, Gelukkig ouder worden in een veranderende samenleving, Crétien van Campen, 2020