Gezondheidsachterstanden, taalbarrières, onvoldoende passende huisvesting, financiële afhankelijkheid en eenzaamheid hebben direct invloed op de levenskwaliteit van ouderen met een migratieverleden. Vanuit een deelname in kunst en sociaal-culturele activiteiten liggen er liggen grote kansen om de kwaliteit van leven van deze groep ouderen, die vaak onzichtbaar is, te verhogen. In ons onderzoekrapport, Kunstbeoefening onder ouderen met een migratieverleden laten we zien dat actieve deelname aan creatieve activiteiten voor ouderen met een migratieverleden niet zomaar een leuke bezigheid is, maar een krachtig middel om de sociale verbinding, de identiteit en het welzijn te versterken.

Hoewel kunst en creativiteit steeds vaker een prominente plek krijgen bij welzijnsinstellingen, en creativiteit ook bij zorginstellingen steeds meer op de agenda staat, wordt kunst nog vaak benaderd als een vorm van expressie binnen gevestigde kaders: ouderen kunnen schilderen, toneel spelen, of dansen.

In ons onderzoek zagen we dat voor ouderen met een migratieverleden de betekenis van kunst echter veel meer omvat en direct gekoppeld is aan hun culturele achtergrond en identiteit. Voor hen zijn ook verhalen vertellen, koken, handwerken of religieuze rituelen betekenisvolle vormen van expressie, verbeelding en creativiteit. Deze sociaal-culturele activiteiten zijn vaak doorleefd, emotioneel geladen en verbonden met de persoonlijke en collectieve geschiedenis.

Als onderzoekers vragen we daarom aandacht voor een inclusieve definitie van kunst. Hierbij gaat het om een breder palet van kunst- en creatieve activiteiten, waarbij het beleven van immaterieel erfgoed centraal staat.

Veel ouderen met een migratieverleden zijn in hun latere levensfase op zoek naar verbinding met hun wortels. Kunst blijkt hierin een krachtig hulpmiddel. Door muziek, dans, poëzie of ambachten kunnen zij hun herinneringen, identiteit en cultuur opnieuw beleven en met anderen delen. Tegelijkertijd biedt kunst ook een brug naar het hier en nu: naar nieuwe contacten, erkenning in de maatschappij en verbinding met andere generaties. Voor sommigen is kunst ook een manier om ervaringen van migratie en verlies te verwerken, of juist om eigenwaarde en trots te voelen.

Ondanks dat kunstparticipatie als betekenisvol wordt ervaren, doen relatief weinig ouderen met een migratieachtergrond mee aan kunstprojecten. Dat komt onder andere doordat de meeste (gefinancierde) projecten worden gerund worden door kunstenaars zonder migratieachtergrond. Hierdoor ontstaan (taal)barrières, en sluit het aanbod niet altijd aan bij de behoeften en verlangens van ouderen met een migratieverleden. Ook is er veel onbekendheid met het aanbod bij ouderen zelf, en ervaren velen een beperkt gevoel van veiligheid in nieuwe groepen die overwegend samengesteld zijn uit ouderen zonder een migratieverleden. Daarnaast speelt sociale controle binnen familiestructuren soms een rol: familieleden die het vreemd of ongepast vinden dat oma of opa op een podium staat, of gaat dansen.

Hoewel kunstenaars en welzijnsorganisaties vaak moeite doen om deze doelgroep te bereiken, is het slaan van de brug niet makkelijk. In het veld zien we dat zelforganisaties van migrantengroepen wél het vertrouwen van hun achterban hebben, en prachtige kunstprojecten doen. Echter, we zagen ook een grote frustratie dat juist deze organisaties beperkte toegang tot financiering of professionele kunstenaars hebben. Dit vraagt om meer toegankelijke en flexibelere financieringsvormen en aanvraagprocedures. Hier is een leemte waar aandacht voor nodig is!

Wat wél werkt? We zagen in ons onderzoek een aantal parels, zoals Sfera, een intercultureel danstheater-project waar vrouwen met een migratieverleden samen bewegen op muziek afkomstig uit uiteenlopende culturele tradities. Projecten waarin kunstenaars met of zonder migratieachtergrond de tijd nemen om een relatie op te bouwen, samen met deelnemers het proces vorm te geven, en ruimte te laten voor culturele eigenheid en expressie.

Dit vraagt om een flexibele aanpak, zonder vooroordelen of opgelegde vormen in een standaardaanbod. Sleutelfiguren uit de gemeenschappen zélf spelen hierin een cruciale rol: zij slaan de brug, maken deelname laagdrempelig en bouwen vertrouwen op. En, een sfeervolle, toegankelijke en tot de verbeeldingsprekende plek midden in de wijk, zoals bij Sfera de theaterruimte van Jungle Amsterdam in het hart van de Dapperbuurt in Amsterdam-Oost.

Wij pleiten in ons rapport voor meer tijd en ruimte in financiering voor het bouwen van langdurige partnerschappen tussen ouderen met een migratieverleden, hun zelforganisaties, en organisaties in het domein van kunst en cultuur en zorg en welzijn. Nu werken deze sectoren vaak nog los of langs elkaar heen, ook qua subsidiestromen, terwijl juist de verbinding en samenwerking nodig is om ouderen met een migratieverleden volwaardig en betekenisvol deel te laten nemen aan kunstactiviteiten.

Fondsen en beleidsmakers moeten hierin meebewegen met toegankelijkere procedures en door niet-westerse kunstvormen te erkennen. Het rapport werd om die reden overhandigd aan Niels Groenewegen, ambtenaar op het Ministerie van VWS, Directoraat Langdurende Zorg. Kunstparticipatie voor oudere migranten is geen luxe, maar een vorm van inclusie die de culturele identiteit en saamhorigheid versterkt en het sociaal isolement doorbreekt. Het helpt mensen om zichzelf te zijn, zich gezien te voelen en zich te verbinden met anderen. Dit is, in een tijd waarin de eenzaamheid en uitsluiting van ouderen met een migratieverleden groot is, van onschatbare waarde.

Met dank aan de gift van het Jo Visserfonds.