In 2012 maakte ik als adviseur bij Cultuurcompagnie Noord Holland kennis met Visual Thinking Strategies. Het voelde als thuiskomen. Ik had lang gezocht naar een manier om mensen te verbinden met beeldende kunst, een manier waarin iedereen vanuit de eigen waarneming en achtergrond bijdraagt.

VTS bleek die manier. Leerlingen hebben plezier en focus tijdens het onderzoeken van kunstwerken waar ze naar kijken en samen over nadenken. Bij het betekenis geven gebruiken ze hun bestaande kennis en ervaringen. De leerkracht waardeert alle observaties door opmerkingen stelselmatig samen te vatten.

Oorspronkelijk werd VTS in de jaren negentig van de vorige eeuw ontwikkeld in het Museum of Modern Art in New York. Cognitief psychologe Abigail Housen en hoofd educatie Philip Yenawine wilden mensen verbinden met kunst door hen uit te nodigen tot zelf-, en samen kijken. Stichting VTS Nederland, mede door mij opgericht in 2015, organiseerde al snel de eerste Nederlandse training om ook in ons land anderen te leren VTS gesprekken te begeleiden. Inmiddels hebben we ruim 500 mensen opgeleid die werken in het onderwijs, maar ook daarbuiten.

Na meer dan 30 jaar praktijkervaring in verschillende werkvelden is duidelijk dat de effecten van VTS veel groter zijn dan alleen verbinden met kunst. In de klas blijkt VTS een krachtige pedagogische én didactische tool. Kunst is per definitie meerduidig, dat maakt het makkelijker om te vertellen wat jíj beleeft. Ook leerlingen met weinig taal tot hun beschikking of die verlegen zijn blijken zich in een VTS gesprek veilig genoeg te voelen om deel te nemen.

Samen kijken en praten over wat je ziet en denkt, luisterend naar elkaar, geeft ruimte en zelfvertrouwen. Het effect op de dynamiek in een klas is groot. ‘Door regelmatig VTS gesprekken te voeren, wordt mijn klas rustiger’, aldus een leerkracht. Een ander zegt: ‘VTS herinnert me eraan waarom ik ooit leerkracht wilde worden.’

VTS is een manier van kijken, luisteren en lesgeven die past bij de kern van cultureel responsief onderwijs (onderwijs waarbij de unieke ervaringen en identiteiten van leerlingen centraal worden gesteld, red.). Het helpt leerkrachten om hun pedagogische grondhouding te verdiepen, en leerlingen om zichzelf en anderen beter te begrijpen. Via VTS raken leerlingen niet alleen vertrouwd met kunst, maar ook met zichzelf en met elkaar. In een wereld die schreeuwt om verbinding en begrip, biedt VTS een kalm, krachtig alternatief.

Het Isabella Stewart Gardner Museum in Boston werkt al decennia samen met scholen onder de naam Thinking Through Art (TTA), direct gebaseerd op de VTS methode. Sinds 2003 was al aangetoond dat VTS het kritisch denken van leerlingen versterkt en dat leerlingen meer betrokken zijn, plezier hebben en zich zelfverzekerder voelen in een leeromgeving als het museum.

In 2022/’23 richtte een grootschalig onderzoek van het museum zich op de bredere impact van TTA: de invloed op kritisch denken, op de sociaal-emotionele ontwikkeling én op cultureel responsief lesgeven. Dit sluit aan bij de missie van de Boston Public Schools, waar veel leerlingen met diverse achtergronden en speciale onderwijsbehoeften zitten.

38 leerkrachten volgden voorafgaand aan het schooljaar een intensieve training in, onder meer, het begeleiden van VTS-gesprekken. Elke vier weken gaven zij minimaal één VTS les. Daarvoor was een digitaal beeldende kunst-curriculum beschikbaar dat diverse culturen en genres omvatte en stereotyperingen vermeed. De leerkrachten ontvingen feedback van de museummedewerkers op hun schriftelijke reflecties. Leerlingen bezochten dat schooljaar tweemaal het museum en families ontvingen een museumpas. Tegelijkertijd werd een controlegroep gevolgd die kunstkijklessen gaf zonder opgeleid te zijn in VTS.

Dit leverde indrukwekkende resultaten op. Bij leerlingen waarvan docenten deelnamen aan het programma, was ten opzichte van de controlegroepen een significante verbetering te zien op een aantal belangrijke aspecten.

Door het creëren van een positieve leeromgeving met behulp van VTS werd de grootste verbetering gezien bij de jongste leerlingen, een groei van 81 procent in vergelijking met 68 procent van de andere deelnemende groepen, tegen slechts een groei van 9 procent bij de controlegroep. De potentie van jonge leerlingen werd hiermee aan het begin van hun schoolcarrière versterkt.

Maar het effect bleef niet beperkt tot de leerlingen. Ook de leerkrachten ontwikkelden zich. Hoe hoger de docenten scoorden op cultureel responsief lesgeven hoe hoger de scores waren van de leerlingen op sociaal emotionele ontwikkeling en kritisch denken. Dankzij coaching door ervaren VTS begeleiders leerden docenten om open gesprekken te voeren, effectief te luisteren en met meer aandacht te signaleren wat er leeft in de klas.

Door de VTS-gesprekken kregen ze inzicht in de leefwereld van hun leerlingen, toonden ze meer begrip en wisten ze lesmateriaal te koppelen aan de diverse achtergronden in hun klas. Ze honoreerden de inbreng van de leerlingen en stelden vervolgvragen. Ze stimuleerden het bevragen van aannames en het respectvol verkennen van verschillende perspectieven. Zowel leerlingen als docenten voelden zich daardoor meer thuis in de klas, in het museum én in de kunst zelf.

VTS gesprekken voer je (in eerste instantie) over kunstwerken. Kunst actief en vrijelijk – vanuit jezelf – bekijken, ervaren en bespreken zorgt ervoor dat je je verbindt met de werken en ze ook onthoudt. Je geheugen raakt gevuld met prachtige, vreemde en soms confronterende beelden. Je hebt je tot het kunstwerk én tot de ideeën van anderen verhouden. In een VTS gesprek word je uitgenodigd om ‘in de wereld te verschijnen’. Dit is waardevol en reden genoeg om kunst en VTS een vaste plek te geven in het onderwijs.