Dit is een artikel uit de Cultuurkrant, editie 35, september 2025.

Het is al ingewikkeld om je voor te stellen: vijfentwintig veroordeelde zedendelinquenten die kijken naar een voorstelling over de effecten die hun handelen hebben op de slachtoffers, ook na tientallen jaren nog.

Misschien nog wel ingewikkelder: de juiste toon vinden om, zeker bij een dergelijke ongebruikelijke groep toeschouwers, voldoende ruimte te creëren voor individuele gevoelens, voor inzicht en bewustwording, voor empathie. De makers van Waar geen woorden voor zijn, Maartje Wikkerink en Ingrid van Leeuwen, gingen de uitdaging aan.  

Want een uitdaging was het. Normaal speelt Jonge Klei, waarvan Wikkerink en Van Leeuwen de kernleden zijn, hun voorstellingen over maatschappelijke kwesties op pabo’s, academies voor sociaal werk, kunstacademies, bij de politie, ggd’s, advocaten of organisaties voor jeugdwelzijn en kinderbescherming. Professionals dus, of professionals in spe. 

Waar geen woorden voor zijn is voortgekomen uit een eerdere voorstelling van Jonge Klei, Stillen. Net als Waar geen woorden voor zijn een beeldende voorstelling waarin kunst, welzijn en educatie samenkomen. Stillen ging over eetstoornissen, een onderwerp waarmee Wikkerink zelf ervaring heeft.

Vlak na de docentenopleiding die zij aan de Artez volgde, benaderde zij haar voormalige docente, Ingrid van Leeuwen, om samen een productie te maken over wijdverbreide ziektes als anorexia nervosa en boulimia. Van Leeuwen: ‘Bij een andere studente die ik onder mijn hoede kreeg, bleek misbruik de onderliggende problematiek van haar eetstoornis te zijn.’

In de voorstelling belichten zij het onderwerp vanuit drie perspectieven: vanuit het kind, vanuit een vrouw op 30-jarige leeftijd – wanneer veel vrouwen voor het eerst, door herbelevingen, hun ervaring delen, niet zelden als ze zelf kleine kinderen hebben – en vanuit een vrouw op 60-jarige leeftijd, als ze onder ogen zien dat het misbruik deel is van hun identiteit.  

De vorm waarin Jonge Klei werkt verschilt per onderwerp. Bij Stillen bijvoorbeeld bleek het behulpzaam om woorden als ‘dik’ of ‘trigger’ in 2-D, op een schoolbord, te gebruiken. Daarmee werd het onderwerp concreet, maar bleef er ruimte om gedachten en gevoelens toe te laten. Bij Waar geen woorden voor zijn was de zoektocht er een naar taal, woorden.

Wikkerink: ‘Uiteindelijk hebben we voor een vertellende vorm gekozen, waarbij we ons eigen ongemak toelieten bij het praten over misbruik. Niet realistisch tonen, maar vertellen, laten zien hoe moeilijk we het zelf vonden – daarmee zit je op een lijn met het publiek.’

Om de nagesprekken te begeleiden en andere randprogramma’s te organiseren, benaderden zij Stichting Praat, die het doorbreken van het zwijgen rond kindermishandeling als missie heeft.

Wikkerink: ‘Van Stillen hebben we geleerd dat je bij dergelijke heftige onderwerpen mensen met kennis en ervaring nodig hebt om nagesprekken in goede banen te leiden. Die zijn vaak heftig. Soms durft iemand na jaren een verhaal te delen dat zo emotioneel is dat de hele zaal dichtslaat. Dan is er niets meer mogelijk. Maar je wilt dat het helpt, niet dat mensen in verwarring naar huis gaan.’

Ook in de tbs-kliniek Van der Hoevenkliniek kwamen emoties los – sommige mannen huilden, een ander vertelde over het misbruik waar hij zelf slachtoffer van was geweest. Van Leeuwen: ‘Voor veel plegers is invoelen moeilijk. Door de voorstelling konden ze het navoelen. Dat kan je met theater bereiken. Beter dan met boeken.’ 

De volgende stap voor Jonge Klei is nu optreden voor leerlingen van het basis- en voortgezet onderwijs – en hun docenten. Bij de professionals voor wie ze tot nu toe optraden hoorden zij vaak dat ruimte voor de eigen emotie goed werkt én een sleutel aanreikt voor het omgaan met een misbruikt kind. Luisteren, zegt Van Leeuwen, empathisch luisteren en niet meteen ‘in de protocollen schieten’ is het belangrijkst.

‘Na afloop van de voorstelling hoor ik vaak, ook van kinderartsen of vertrouwenspersonen op een middelbare school, dat ze het ‘vanaf nu echt anders gaan doen.’ Dat vind ik het mooiste compliment. Dan heb je iets in beweging gezet.’ Wikkerink hoort ook vaak geschokte reacties: ‘Wat heb ik gemist, welke signalen waren er eigenlijk al?”  

Met een incidentie van één op vijf is het waarschijnlijk dat in elke schoolklas wel kinderen of jongeren zitten die zelf slachtoffer van misbruik zijn (geweest). Dat vergt een nog omzichtiger omgang met het onderwerp. In taal, maar ook in beelden en middelen.  

Van Leeuwen en Wikkerink zullen de voorstelling over kindermisbruik eerst goed tegen het licht houden om te zien welke aanpassingen nodig zijn. Vanuit haar eigen ervaring weet Wikkerink hoe belangrijk het is een onderwerp op de juiste manier aan te snijden: ‘Ik zou op de middelbare school het liefst door de grond zijn gezakt als botweg was gevraagd naar mijn eetstoornis. De aanwezigheid van een ervaringsdeskundige had mij heel erg geholpen. Het is ook helend om iets akeligs, iets verdrietigs door middel van kunst te vertalen naar iets moois, waar je trots op kunt zijn.’

Dit is een artikel uit de Cultuurkrant. Wil je graag op de hoogte blijven van ontwikkelingen binnen het veld van cultuureducatie en amateurkunst?
Neem dan een gratis abonnement!