Ontdekken, vrijheid en zelfexpressie. Gevraagd naar wat creativiteit voor jou betekent, duiken deze drie begrippen als grootste op in het Mentimeter-woordweb. Het lijken woorden die haaks staan op religie. Maar daar denkt Saida Franken (Salaam Art) anders over. ‘Religie en creativiteit zitten heel dicht bij elkaar. Creativiteit is voor mij een verdieping naar bewustzijn en levensvreugde.’
Kunst was er altijd al in Frankens leven. ‘Als kind was het een manier om bij mezelf te komen.’ Religie lag gecompliceerder. Haar katholiek opgevoede moeder wilde niets meer met geloof te maken hebben en haar joodse vader leed onder het feit dat vele familieleden in de kampen gestorven waren, iets waarover thuis gezwegen werd. Franken werd beeldend kunstenaar en theatermaker en pas via haar man kwam religie echt in haar leven: ze bekeerde zich tot de islam. Toen kwam wel de vraag: ‘Wat kan ik als kunstenaar nu nog maken?’ Dat bleek veel meer dan gedacht.

Franken noemt zichzelf een ‘ambassadeur voor creativiteit’. Met de door haar opgerichte stichting Salaam Art wil ze laten zien dat islam en kunst geen elkaar uitsluitende grootheden zijn. Want dat wordt nogal eens gedacht, óók binnen het islamitisch onderwijs. ‘Op de school van mijn kinderen gebeurde bijvoorbeeld niets met kunst en cultuur.’
Waar je zonder meer mee aan de slag kunt gaan: kalligrafie, het tekenen van mozaïeken, geometrische patronen en natuur en muziek maken door te zingen, trommelen en klappen. ‘Maar in een klas met veel islamitische kinderen de opdracht geven om een zelfportret te tekenen, is niet handig.’ Dat heeft te maken met het verbod op het afbeelden van gezichten. Ook het maken van beelden is niet toegestaan.
Franken maakt duidelijk dat er niet één islam is en dat de meningen over wat haram en halal is nogal kunnen uiteenlopen. Sommigen vinden muziekinstrumenten, toneelspel en dans lustopwekkend en dus not done, anderen denken daar soepeler over. ‘De veilige keuze is dan om het niet te doen.’ Of om daar, zoals Franken doet, een creatieve draai aan te geven. Ze laat beelden zien van haar theatervoorstelling ‘Verb(l)indende schoonheid’, waarin motieven uit mozaïeken terugkomen in de decors en op grote mantels waarin acteurs dansen op islamitische muziek. ‘Hiermee heb ik veel islamitische scholen ervan weten te overtuigen dat beeldende kunst en theater niet vulgair of aanstootgevend hoeven te zijn, maar juist verheffend en mooi.’

‘Het is belangrijk om te weten wat de do’s en don’ts zijn en wat achterliggende ideeën zijn’, zegt Agnes van der Sluijs. Vanuit haar bedrijf Dialogue Matters werkt ze veel samen met Franken. Haar boodschap: ga niet meteen ervan uit dat iets niet kan of mag, maar bespreek het samen.
Daarvoor is het belangrijk om achtergrondkennis te hebben. Waarom bijvoorbeeld ligt het afbeelden van gezichten en profeten zo gevoelig? Dat heeft te maken met het behouden van waarde, legt Franken uit. Elke afbeelding zou afdoen aan de onmetelijke grootheid van de profeten. ‘Ons kunnen kan nooit hun grootheid vatten.’

Als je daaraan, uit onwetendheid, voorbij gaat of een klas onvoorbereid meeneemt naar het Rijksmuseum, gaat het mis. Het is de kunst om samen te kijken wat er allemaal wel mogelijk is. Is een toneelspel over verliefdheid niet gewenst? Dan bedenk je toch gewoon een ander thema. Zo ontwikkelde Salaam Art speciale groep-8-musicals voor het islamitisch onderwijs. ‘Het gaat om de intentie en de verantwoording’, stelt Franken. Van der Sluijs vult aan: ‘En dat moet je bespreekbaar maken: botst het met je eigen waarde of niet?’
De dialoog kan ook voorkomen dat scholen uit angst voor hun bestuur of ouders maar helemaal niets doen. ‘Die angst komt doordat mensen verkeerde beelden aan kunst koppelen. Maak vooral kleine stappen en laat zien wat voor moois je kunt doen’, zegt Franken. Zelf ontwikkelde ze de methode Art van Salaam die, aansluitend bij de Vreedzame School, kinderen helpt om via kunst emoties als boosheid, angst en jaloezie te uiten en om te zetten in iets moois.

Het woord haram vertalen we vaak met verboden, maar eigenlijk betekent het bescherming. Bescherming van de gelovige tegen kwade invloeden. In breakoutrooms bespreken deelnemers samen over welke betekenis bescherming voor hen heeft.
Het is een dubbel woord, stellen sommigen. Het voelt veilig en prettig, maar kan mensen ook beperken in hun ontwikkeling. ‘Juist door dingen open te breken kun je mensen ook helpen en beschermen.’
Soms voelt het of we op eieren moeten lopen, zegt iemand. Maar zegt dat niet ook iets over onszelf? reageren anderen. Je kunt zeggen: zij mogen heel veel niet van wat wij kunst vinden, maar misschien moeten we leren breder te kijken. ‘Hopelijk gaan we meer gevoel voor nuances ontwikkelen, over wat kunst is of zou moeten zijn, zegt Stefano de Smaele. ‘Vanuit een intrinsieke motivatie om elkaar te willen begrijpen. Zonder jezelf te verliezen elkaar vinden.’ Van der Sluijs haakt aan: ‘Maak thema’s universeel. Thema’s als verwondering en zingeving zijn religie-overstijgend en voor iedereen relevant.’ En daar hoeft, zegt Franken met gevoel voor understatement, heus niet per se naakt bij.