We hebben het over Interactie en inclusie; Trendrapport museum- en erfgoededucatie 2019

Het verzoek om te reflecteren op het trendrapport bereikte mij ruim voordat de samenleving en de rest van de wereld in de ban zou raken van de Black Lives Matter beweging en alles wat daaraan vooraf ging, namelijk de kille moord op George Floyd door politieagenten in Minneapolis, VS op 25 mei jl.

Black Lives Matter beweging ontstond in 2013 in de Verenigde Staten van Amerika als reactie op de moord op de jonge 17-jarige Trayvon Martin in Florida. Hij was naar de winkel geweest voor een zakje Skittles en rende terug naar huis met een hoodie over zijn hoofd. Een buurtbewoner vond dat verdacht en belde de politie. Buurtwachter George Zimmerman kwam uitgerukt en schoot de ongewapende Trayvon na een korte confrontatie dood. Rellen en massale protesten waren het gevolg alsook, de geboorte van de hashtag #Black Lives Matter. Als wanhoopskreet op twitter, gestart door drie zwarte vrouwen in Amerika. Het bracht een wereldwijde beweging op gang en leidde tot de oprichting van de fysieke organisatie Black Lives Matter.

Het aantal weerloze Afro-Amerikaanse mannen, vrouwen en kinderen dat door politieagenten is vermoord is eindeloos. Maar de moord op de ongewapende, zich niet verzettende George Floyd, uitgevoerd door 4 politieagenten, betekende een keerpunt. Met als gevolg wereldwijde protesten overal in de wereld tegen zinloos en racistisch politiegeweld.

Ik merkte op dat dit de bril was, die ik op had toen ik dit trendrapport begon te lezen. Al lezend herbeleefde ik een paar gebeurtenissen die een blijvende indruk op me hebben gemaakt tijdens mijn bezoek aan musea om tentoonstellingen te bekijken.

Ik neem jullie mee naar één gebeurtenis. Ongeveer 2 jaar geleden breng ik samen met een vriendin een bezoek aan een museum om daar een tijdelijke fototentoonstelling te bezichtigen. Die ochtend is het er druk omdat schoolklassen van groep 8 worden rondgeleid door die zelfde tentoonstelling. Een bevlogen museumdocente neemt als een wervelwind de klas mee door de zalen. De leerlingen luisteren aandachtig, een aantal hangt aan haar lippen. De museumdocente stelt vragen en moedigt de interactie aan door kinderen uit de groep aan te wijzen om te reageren. Helemaal blij wordt ze wanneer de kinderen blijk geven van voorkennis als het gaat om de begrippen strijklicht, spiegelreflectie, camerastandpunt en zo meer. Natuurlijk doen niet alle kinderen even enthousiast en actief mee, zo gaat het altijd in een klas, maar wat niemand uit het klassengezelschap lijkt te zien, is de opvallende afwezigheid van een lang zwart meisje. Haar wordt niets gevraagd, ze wordt er niet bij betrokken. Gaandeweg de rondleiding raakt ze steeds meer achterop, ze staart steeds vaker naar de grond, kijkt schichtig van links naar rechts. Ze weet zich zichtbaar geen raad met haar houding. Ze lijkt steeds meer een schim van zichzelf te worden. Mijn vriendin en ik nemen de situatie aandachtig op, kijken elkaar aan…

We bespreken later hoe zeer dit mechanisme ook zichtbaar is in het onderwijs, in de klas, al op de basisschool waar het kind van kleur niet of onvoldoende wordt gezien, vanwege de negatieve denkbeelden en vooroordelen die leerkrachten in hun hoofden hebben over het kind, zijn of haar ouders, zijn of haar culturele achtergrond.

Zal dit meisje straks uit eigen beweging, dus los van schoolverband, in de toekomst ooit nog een museum bezoeken? Ik weet het niet…

De discussie over systemisch racisme is in Nederland ook behoorlijk losgebarsten. Elke dag staan de kranten en tijdschriften er vol van. Op radio en televisie, schuiven steeds weer sleutelfiguren aan om te praten over systemisch racisme en hoe dit op te lossen.

Wie ik nog mis in dit debat is de witte zwijgende meerderheid, over wie ik tijdens de Black Lives Matter-protestbijeenkomst op de Dam op 1 juni dit jaar, diverse keren de treffende leuze las White Silence is Violence. Deze protestborden werden opvallend vaak gedragen door witte medelanders. Inderdaad, vraag ik me nog steeds af: waar blijft de stem van de witte Nederlander die de hand in eigen boezem steekt en al dan niet publiekelijk durft te delen hoe zij haar tasje sneller omklemt, wanneer een man van kleur naast haar in de trein plaats neemt? Of hoe hij stil bleef toen een boze buurman een Marokkaanse Nederlander uitmaakte voor kutmarokkaan?

Zulke introspectie zal nodig zijn voor witte Nederlanders om nu eindelijk onderling het gesprek te gaan voeren how to emancipate themselves from this legacy of colonialism and slavery. Welke oplossingen dragen zij aan om het vraagstuk van systemisch racisme op te lossen, in plaats het alleen te vragen aan onze medelanders van kleur? Dan pas kunnen wij samen aan de slag.
Alleen met zulk zelfonderzoek kan de museumdocente uit mijn voorbeeld er aan bijdragen dat het museum een inclusieve, toegankelijke en meerstemmige ontmoetingsplek wordt, voor kinderen zoals dat lange zwarte meisje uit groep 8 dat ze kennelijk niet zag staan.

In veel van deze publieke debatten horen we roepen dat de oplossing ligt in onderwijs, in educatie. Daar ligt inderdaad een deel van de oplossing.

Ik zou daarnaast graag zien dat onze jonge museumbezoekers uitgedaagd worden te reflecteren op essentiële vragen over wat is een museum voor jou, wat betekent een inclusief, toegankelijk en meerstemmig museale ontmoetingsplek voor jou?

In de zomer van 2019 zag het initiatief Musea Bekennen Kleur het levenslicht, waar ik de coördinator van ben, samen met Sylvana Terlage die de communicatie hiervan voor haar rekening neemt. Met Musea Bekennen Kleur komen musea en erfgoedinstellingen samen in actie om diversiteit en inclusie daadwerkelijk te verankeren in het DNA van de sector. Met meer dan 25 musea en erfgoedinstellingen die kleur bekennen, zijn we inmiddels een beweging aan het worden die groeit en groeit.

Onderdeel van Musea Bekennen Kleur is de ontwikkeling van een educatief programma voor de leerlingen van Groep 8. Een van de vragen die leidend is voor dit programma is precies dit: wat betekent een inclusief, toegankelijk en meerstemmig museale ontmoetingsplek voor jou?

Ik wil besluiten met het volgende. Stel zulke en meer van dat soort vragen aan kinderen, jongeren, richt je daarbij vooral op de zogenaamd onzichtbaren onder hen. En publiceer vervolgens de resultaten in een regelmatig terugkerend trendonderzoek vanuit het perspectief van de geïnterviewden.

Aspha Bijnaar
Musea Bekennen Kleur

Foto boven: Schoolgroepen op bezoek bij SCHUNCK museum tijdens tentoonstelling Basquiat; The Artist and his New York Scene, 2019

Deelnemende musea en erfgoedinstellingen aan Musea Bekennen Kleur:

Centraal Museum Utrecht
Rijks Museum
Museum het Rembrandthuis
Stedelijk Museum Amsterdam
Frans Hals Museum
Bonnefanten Museum
Dordrechts Museum
Van Abbemuseum
Amsterdam Museum
Zeeuws Museum
Museum Arnhem
Van Gogh Museum
Nederlands Museum voor Wereldculturen
Mauritshuis
Stedelijk Museum Alkmaar
Kunstmuseum Den Haag
Scheepvaartmuseum in Amsterdam
Rijksdienst Cultureel Erfgoed
Boijmans van Beuningen
Groninger Museum
Teylers Museum
Nationaal Archief
Museum De Pont
Foam