Als je in Nederland als jongere een paar uur privé muziekles volgt, betaal je al snel het bedrag waarvoor je Vlaamse leeftijdsgenoot een heel jaar vooruit kan. En als volwassene tel je in ons land een bedrag neer waarvoor je in Vlaanderen gedurende maar liefst een kwartaal privé muziekles kunt volgen.  

Die lage tarieven hebben te maken met de Vlaamse traditie van gesubsidieerde en gereguleerde kunsteducatie in de vrije tijd: het ‘deeltijds kunstonderwijs’ (dko). Momenteel wordt dit kunstonderwijs er verzorgd door zo’n 165 ‘academies’, het equivalent van onze centra voor de kunsten, verspreid over 1540 vestigingsplaatsen. Daarmee bestreken zij in 2024 zo’n 88 procent van de Vlaamse gemeenten.

De academies variëren in grootte, van enkele honderden tot meer dan 3.000 leerlingen. In totaal volgden vorig jaar ruim 206.000 leerlingen er kunstzinnige cursussen. Van de ruim 2 miljoen amateurkunstenaars in Vlaanderen kreeg 27 procent ooit les aan een academie.  

Uniek ten opzichte van Nederland is dat deze infrastructuur wordt gesubsidieerd en wettelijk gereguleerd vanuit de overheid. Dit gebeurde via een groot aantal verschillende overheidsdecreten en besluiten en werd in 2018 vereenvoudigd via een apart Decreet betreffende het deeltijds kunstonderwijs. Daarvan was het doel het deeltijds kunstonderwijs beter in het beleid te verankeren en het bereik van de academies te verbreden.  

Dit toont de zeer sterke betrokkenheid vanuit de overheid bij het kunstonderwijs in de vrije tijd. Bij een bezoek aan de academie van Geraardsbergen op de jaarlijkse nationale Dag van de Academies van 2024 vergeleek de Vlaamse minister van Onderwijs het dko bijvoorbeeld met ‘maïzena’, want in de ogen van de regering is het dko ‘een investering in kwaliteit, maar ook in gemeenschapsvorming, in het sociaal weefsel’.  

Of, aldus de schepen (de wethouder) van onderwijs van Geraardsbergen: ‘We zijn er rotsvast van overtuigd dat door het investeren in deeltijds kunstonderwijs we onze stad sociaal en economisch vooruithelpen.’ Het zijn geluiden die we in Nederland niet zo snel zullen horen van een wethouder of minister.  

De academies zijn (of worden) niet opgericht door de Vlaamse overheid, maar veruit in de meeste gevallen zijn gemeenten wel de opdrachtgever. Overigens verplicht het decreet gemeenten niet om deeltijds kunstonderwijs aan te bieden. Waarom zijn er momenteel dan toch in bijna negen van de tien Vlaamse gemeenten academies voor dko actief? Dit komt door de keuze van de overheid hier geld voor beschikbaar te stellen.  

Het totaalbedrag dat een academie krijgt wordt bepaald op basis van leerlingenaantallen. De gemeente financiert vervolgens wat er verder nog nodig is om een academie te laten functioneren, zoals gebouwen, extra administratief personeel, materialen en instrumenten. Het is zeer aannemelijk dat zonder dit geld vanuit de overheid veel gemeenten geen academie zouden instellen en helpen financieren. Hiervoor hoeven we alleen maar te kijken naar de Nederlandse situatie. In ons land zijn de afgelopen decennia de gesubsidieerde centra voor de kunsten en muziekscholen bijna grotendeels verdwenen.  

De academies krijgen het geld niet vrijblijvend. Zij dienen zich te houden aan de rechten en plichten van het decreet. Dit onderwijs is strak gereguleerd en geüniformeerd, ook omdat het onder het Ministerie van Onderwijs en Vorming valt.

Er wordt gewerkt met vaste opleidingen, leerplannen, evaluaties, einddoelen. Academies worden op bepaalde doelen getoetst door een onderwijsinspectie; de onderwijskwaliteit wordt bewaakt. Doel is de leerlingen op te leiden tot actief kunstbeoefenaar, tot passief of receptief cultuurparticipant, en voor het verenigingsleven. Daarnaast verzorgt het dko een voorbereidende opleiding tot hoger kunstonderwijs of een eigen kunstenaarspraktijk.  

De Vlamingen kiezen, veel sterker dan bij ons, voor de ontwikkeling van toptalent. In het kerntakendebat over de rol van de Vlaamse overheid is vastgesteld dat zij ‘amateurkunstenaars subsidiëren die (willen) excelleren en internationaliseren’.  

Daarnaast wordt er met een nieuw Amateurkunstendecreet (2025) steviger geïnvesteerd in de (koepel)ondersteuningsstructuur, die op haar beurt de ‘brede basis’ stimuleert. Daarmee richt het zich zowel op de ‘brede’ als de ‘smalle’ talentontwikkeling. Juist dat laatste, het structureel ontwikkelkansen bieden aan toptalenten, is een rol die in ons kunsteducatie-landschap meer beperkt is dan in Vlaanderen.  En, niet onbelangrijk: waar bij ons het aantal zzp-kunstdocenten nog altijd blijft stijgen, nemen de Vlaamse academies de docenten in loondienst.  

Werpt het decreet uit 2018 vruchten af? Het zette nadrukkelijk in op verbreding, door academies de mogelijkheid te bieden nieuw aanbod te ontwikkelen dat meer aansluit bij leerbehoeften van leerlingen, nieuwe vestigingen op te richten en samen te werken met scholen en amateurkunstverenigingen.  

Tijdens de opening van het nieuwe gebouw van de academie in Borsbeek in 2023 omschreef de minister van Onderwijs het streven naar een groter bereik als volgt: ‘Als Mozes niet naar de berg komt, moeten we de berg naar Mozes brengen’.  

Dit is voor een deel gelukt, het aantal gemeenten dat deeltijds kunstonderwijs aanbiedt is gestegen. Hetzelfde geldt voor het aantal leerlingen en het aantal samenwerkingen met scholen.  

Maar er zijn ook uitdagingen die niet (geheel) zijn opgelost. Er is een groei van het aantal leerlingen met lage sociaaleconomische status of waarvan de thuistaal niet Nederlands is, maar zij blijven wel sterk ondervertegenwoordigd. Dit terwijl de lesgelden voor het dko relatief laag zijn.  

Ook lijkt de sterke positie van het dko ten koste te gaan van het cultuuronderwijs in het po en vo, waar in het curriculum weinig aandacht aan cultuureducatie wordt besteed. Verder blijven er vanuit gemeentelijke budgetten weinig subsidiegelden over voor andere aanbieders van kunsteducatie. Het merendeel van de gelden voor kunsteducatie vloeit richting de academies. 

Onze zuiderburen laten zien dat sterke wetgeving vanuit de landelijke overheid kan leiden tot sterke en duurzame gemeentelijke voorzieningen voor kunsteducatie in de vrije tijd. Niet door gemeenten verplichtingen op te leggen, maar door zelf als Vlaamse overheid rechtstreeks academies te subsidiëren en zo gemeenten te bewegen om academies te faciliteren en te financieren. Hierdoor is de overheid ook in staat de kwaliteit van het deeltijds kunstonderwijs te waarborgen en zoveel mogelijk inwoners een gelijkwaardig aanbod van kunstonderwijs te bieden.  

Juist door het ontbreken van zulk beleid is in ons land het gesubsidieerd aanbod van kunsteducatie in de vrije tijd de laatste decennia grotendeels verdwenen. De kwantiteit en de kwaliteit van het aanbod zijn hier sterk afhankelijk van toevalligheden en van de lokale context; cultuurbeoefening hangt grotendeels af van bestuurlijke bereidwilligheid en incidentele subsidies. In Vlaanderen stuurt de overheid via decreten doelgericht(er) en consistenter op inhoud, kwaliteit en toegankelijkheid.  

Zeker in de aanloop naar het gemeentelijke ravijnjaar in 2026, waarin gemeenten dreigen aan te lopen tegen financiële tekorten, is het dan ook zinvol om de vraag te stellen: willen we cultuurbeoefening blijven overlaten aan toevalligheden, of verdient ook de Nederlandse inwoner een sterkere beleidssturing via subsidies en wetgeving?